Hittegolven, overstromingen, verlies van biodiversiteit, eco-angst... de kwestie van de interactie tussen milieu en gezondheid is meer dan ooit actueel. Het Nationaal Actieplan Leefmilieu-Gezondheid (NEHAP) heeft deze kwestie centraal geplaatst, met name via de werkgroep "Ozon en Hitte". De werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de administraties die samen het NEHAP vormen, evenals het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI), de Intergewestelijke Cel voor het Leefmilieu (IRCEL) en Sciensano, die respectievelijk de meteorologie, de luchtvervuiling en de gevolgen voor de gezondheid bestuderen. Dit is in overeenstemming met het doel van het NEHAP: de coördinatie tussen milieu en gezondheid, maar ook tussen de verschillende bestuursniveaus waarborgen.
2003: bewustwording klimaatgevaren
De hittegolven en ozonpieken in de zomer van 2003, die in Europa aan bijna 45.000 mensen het leven hebben gekost, hebben een echte bewustwording tot stand gebracht: ozonpieken en extreme hitte zorgen voor een grote oversterfte. Het sterftecijfer is echter maar het topje van de ijsberg: de gevolgen voor de gezondheid zijn mogelijk veel ingrijpender en onzekerder. Alle leeftijdsgroepen lopen risico, al zijn er ook kwetsbaarheidsfactoren, zoals: comorbiditeit, isolement, een zwakke sociaaleconomische status, slecht geïsoleerde woning en hoge leeftijd. Deze hittegolven worden steeds frequenter en intenser als gevolg van de klimaatverandering en daarnaast worden we geconfronteerd met een vergrijzende bevolking.
Ozon: wat is dat nu eigenlijk?
Eerste aandachtspunt: de ozon waar we het hier over hebben, is niet de ozon die we kennen van de ozonlaag - in de stratosfeer (op een hoogte tussen 15 en 45 km) - die ons tegen schadelijke uv-straling van de zon beschermt (de reden waarom men het gat in de ozonlaag wou dichten). De ozon waarover we ons in het kader van deze werkgroep zorgen maken, bevindt zich op lage hoogte, in de troposfeer en in de lucht die we inademen.
Tweede aandachtspunt: we spreken niet op dezelfde manier over ozonemissie als over bijvoorbeeld CO2-emissie. Ozon is een "secundaire" vervuiler: het ontstaat in heel specifieke (en complexe) omstandigheden uit bepaalde vervuilende stoffen die men ozonprecursoren noemt (stikstofoxiden, vluchtige organische stoffen, enz.) onder inwerking van uv-zonnestraling, wanneer het langdurig warm en zonnig is. De meeste ozonepisoden in België doen zich dan ook voor tussen juni en augustus (soms iets vroeger of later).
Ozon kan verschillende gezondheidsproblemen veroorzaken, waaronder ademhalingsmoeilijkheden, gecombineerd met de inherente negatieve effecten van extreme hitte op de gezondheid. Daarom hebben we evenveel aandacht voor ozon als voor temperaturen.
Drie fasen van het Plan "Ozon en Hitte"
Om een antwoord te bieden op deze uitdagingen heeft het NEHAP een specifiek actieplan opgesteld. Het plan bestaat uit drie fasen: waakzaamheid, waarschuwing, alarm. De criteria voor het begin en het einde van elke fase zijn uitsluitend gebaseerd op hun impact op de gezondheid. Deze criteria worden regelmatig binnen de werkgroep, op basis van gegevens van de vorige zomer, besproken om deze indien nodig aan te passen. Meer details over de criteria vindt u hier.
De waakzaamheidsfase gaat elk jaar in vanaf 15 mei en loopt tot en met 30 september. Het KMI en IRCEL volgen de voorspellingen met betrekking tot temperatuur en luchtkwaliteit dan op de voet.
De waarschuwingsfase wordt geactiveerd bij intense en aanhoudende hitte: wanneer de voorspellingen aangeven dat het 5 opeenvolgende dagen minstens 25°C zal zijn, en dat de temperatuur die gedurende deze 5 dagen boven de 25°C zal worden gemeten, opgeteld groter dan of gelijk aan 17 zal zijn. Kan je nog volgen? 😊
In deze fase spelen de Gemeenschappen een belangrijke preventieve rol. Ze werken samen met verschillende entiteiten, zoals gemeenten, ziekenhuizen, thuiszorgdiensten, rusthuizen, huisartsen, kinderopvangcentra, jeugdverenigingen en organisaties die met kwetsbare groepen werken. Elke entiteit implementeert zijn eigen beschermingsmaatregelen.
De alarmfase beantwoordt onvermijdelijk aan strengere voorwaarden. Deze komt overeen met een situatie van extreme en langdurige hitte, die gepaard gaat met hoge ozonconcentraties. Deze fase wordt overwogen wanneer aan de criteria van de waarschuwingsfase is voldaan, naast andere voorwaarden, zoals het overschrijden van de Europese alarmdrempel voor de uurlijkse ozonconcentraties (vastgelegd in de Europese richtlijn van 2008). Deze criteria leiden niet automatisch tot het activeren van deze fase. De Risk Assessment Group (RAG) beoordeelt de situatie en in het bijzonder de mogelijke noodzaak voor aanvullende maatregelen om de gezondheid van de bevolking te beschermen. Op basis van deze beoordeling beslist de Risk Management Group (RMG) of de alarmfase geactiveerd moet worden.
Tijdens deze fase is de federale regering verantwoordelijk voor de coördinatie: de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu neemt deze taak op zich. Afhankelijk van de situatie kunnen eventueel ook andere actoren betrokken worden. Tot nog toe werd deze fase slechts één keer geactiveerd (in 2020).
Een overzicht van de voorbije jaren
Door de klimaatverandering worden hittegolven intenser en komen ze vaker voor. Dit blijkt uit het aantal keren dat de waarschuwings-/alarmfase de afgelopen jaren werd geactiveerd. Deze klimaatgegevens moeten worden vergeleken met de sterftecijfers[1], die de voorbije jaren erg hoog waren. Sciensano voorspelt systematisch de verwachte sterfte op basis van een gemiddelde van de voorgaande vijf jaar[2] (het gaat hierbij om een interval: er moeten tussen X en X overlijdens zijn). Uit deze voorspelling volgen de begrippen oversterfte (wanneer de sterfte hoger is dan het voorspellingsinterval) en ondersterfte (vice versa). Meer details vind je in ons overzicht zomer 2023.
Wat ozon betreft, zijn de pieken - die samenvallen met de waarschuwings-/alarmfasen - de voorbije jaren minder intens door de vermindering van precursoren, waardoor grote overschrijdingen van de Europese informatiedrempel voor het uurgemiddelde minder waarschijnlijk zijn. De door de WHO vastgestelde drempelwaarden - die strenger zijn dan die van de EU - zijn evenwel nog zeker niet gehaald. Omdat de vorming van ozon complex is, kunnen kortetermijnmaatregelen (zoals het verminderen van het autoverkeer tijdens ozonpieken) een averechts effect hebben en de pieken versterken (omdat wegverkeer stikstofmonoxide genereert, dat onder andere met ozon reageert tot stikstofdioxide, wat de ozonconcentratie verlaagt). Dit is ook de reden waarom er op het platteland hogere ozonconcentraties zijn dan in de steden, waar meer verkeer is. Alleen langetermijnmaatregelen om precursoren te verminderen kunnen de ozonconcentraties aanzienlijk doen dalen.
Milieugezondheid: politieke uitdagingen en individuele aanbevelingen
Al deze elementen onderstrepen hoe belangrijk het is om op verschillende fronten actie te ondernemen om onze gezondheid te beschermen.
Enerzijds moeten we de klimaatverandering bestrijden om de gevolgen ervan in de toekomst te beperken. Dit is een collectieve uitdaging die ons allen aangaat. Het NEHAP draagt zijn steentje bij, aangezien een actiefiche van het NEHAP3 specifiek gewijd is aan de duurzaamheid van de gezondheidszorgsystemen, wat onder andere vereist dat deze koolstofneutraal moeten zijn tegen 2050.
Anderzijds moeten we ons ook aanpassen aan de reeds aanwezige gevolgen van de klimaatverandering in België, in het bijzonder hittegolven en ozonpieken. Ook dit is een collectieve uitdaging waarbij iedereen betrokken moet worden. In dit verband hebben de Gemeenschappen (Departement Zorg voor Vlaanderen, AViQ voor Wallonië en COCOM voor Brussel) een aantal aanbevelingen voor de burgers opgelijst:
- meer water drinken dan gewoonlijk (en ervoor zorgen dat baby’s, jonge kinderen en ouderen voldoende drinken).
- alcohol, koffie, thee, gesuikerde dranken vermijden
- lichamelijke inspanningen zoveel mogelijk beperken tijdens de warmste uren van de dag
- gordijnen en rolluiken overdag dicht houden en ’s nachts verluchten als het wat frisser is
- lichaam en gezicht regelmatig afkoelen
- koele plekjes opzoeken in de stad (bibliotheken, winkels, schaduwrijke parken, enz.)
- voor ouderen en/of mensen zorgen die geïsoleerd leven en die je kent of bijvoorbeeld via buurtwachtnetwerken.
[1] Opmerking: het is natuurlijk moeilijk exact te bepalen wat de reden van de overlijdens is: de gegevens moeten worden gecorreleerd. Sommige covidgolven vielen bijvoorbeeld samen met hittegolven. Toch verklaart de covidsterfte niet volledig de oversterfte.
[2] 2020 werd gekenmerkt door een hoge COVID-19-sterfte; Sciensano heeft er daarom op toegezien dat er rekening werd gehouden met deze "uitschieters" om het vertekenende effect ervan beter op te vangen.